Ẩm thực Việt khởi nguồn từ truyền thuyết dân gian “Bánh chưng bánh dày”
Từ bao đời nay, hạt gạo đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống thường ngày của người Việt.
Đặc biệt trong những dịp hội hè, đình đám, người Việt lại chuộng hạt nếp - thứ gạo dẻo dính, thơm tho, dễ dàng tùy biến. Ngược dòng lịch sử tìm về các nguồn gốc nguyên liệu món ăn, những nhà khảo cứu ẩm thực đã nhận ra rằng, ẩm thực Việt Nam cũng mang nhiều sắc thái, hấp dẫn riêng đều có liên quan đến truyền thuyết dân gian “Bánh chưng bánh dày”.
Truyền thuyết “Bánh chưng bánh dày”
Đối với dân tộc Việt Nam, hạt gạo, nếp được tôn vinh là “hạt ngọc” của trời, là thứ nguyên liệu mà chàng Lang Liêu khi xưa đã chọn để tạo ra những chiếc bánh chưng, bánh dày tượng trưng cho “trời và đất”. Tương truyền, vua Hùng Vương thứ sáu muốn tìm người tài kế vị, đã cho vời các hoàng tử và nói rằng: “Ta muốn truyền ngôi cho kẻ nào làm ta vừa ý, cuối năm nay đem trân cam mĩ vị đến để tiến cúng tiên vương cho tròn đạo hiếu thì sẽ được ta truyền ngôi”. Các hoàng tử đều đua nhau đi tìm của ngon vật lạ khắp nơi. Duy chỉ có hoàng tử thứ 18 là Lang Liêu, do mẹ mất sớm, không có người giúp đỡ nên không biết xoay sở ra sao. Một hôm Tiết Liêu nằm mộng thấy có vị thần đến bảo: “Con hãy lấy gạo nếp làm bánh hình tròn và hình vuông, để tượng hình trời và đất; rồi lấy lá bọc ngoài, đặt nhân trong ruột bánh, để tượng hình cha mẹ sinh thành”. Tiết Liêu tỉnh dậy, vô cùng mừng rỡ rồi sau đó bắt tay làm bánh theo lời thần chỉ dạy.
Khi dâng lên, hai loại bánh ấy được vua Hùng ưng ý nên đã quyết định truyền ngôi cho Lang Liêu, đồng thời đặt tên bánh hình tròn tượng trưng cho trời là bánh dày, và hình vuông tượng trưng cho đất là bánh chưng. Cái tài của Lang Liêu, và con mắt tinh đời của vua Hùng cũng là cái “sáng giá” làm nên kho tàng văn hóa ẩm thực dân tộc, đó chính là đi tìm cái phi thường trong cái bình thường của đời sống ẩm thực hàng ngày.
Nguyên liệu làm bánh chưng bánh dày
Cùng với truyền thuyết xa xưa ấy, chiếc bánh chưng gói ghém trong đó là cả một nền văn minh nông nghiệp lúa nước, và là sản phẩm của trồng trọt và chăn nuôi. Bên ngoài là chiếc lá dong gói bánh có sẵn từ thiên nhiên, bên trong được chế biến từ nguồn nguyên liệu nấu ăn cội rễ của dân tộc: gạo nếp, đỗ xanh, hành, thịt lợn… Để có chiếc bánh chưng dẻo thơm, nhất thiết phải chọn loại gạo nếp thật ngon, thịt phải là thịt lợn ba chỉ có cả mỡ và nạc để nhân bánh có vị béo đậm đà, không khô bã. Gạo nếp sau khi đãi sạch, được xóc muối cho ngấm, đổ vào khuôn lót lá dong, lấy đậu xanh làm nhân bánh, trong cùng để miếng thịt lợn. Tất cả nguyên liệu ấy gói gọn trong lớp lá dong xanh mướt, dùng lạt mềm buộc chặt và cho vào nồi luộc chín. Khi vớt ra, bánh có màu sắc xanh dịu nhẹ của lá dong, có độ dẻo ngọt của nếp, vị thơm của đậu xanh, béo ngậy của thịt lợn, tất cả hòa quyện thành một món ăn vừa thơm ngon, vừa độc đáo. Khi ăn bánh chưng, người ta có thể chấm với nước mắm thật ngon, thêm củ hành muối, củ cải dầm hay dưa góp sẽ càng đậm đà, khó quên.
Bánh dày được làm từ gạo nếp. Chọn loại gạo nếp ngon, dẻo, đồ chín rồi đổ vào cối giã nhuyễn. Sau đó vo tròn xếp vào lá dong, rồi dùng tay chia thành từng cục bột nhỏ, nặn tròn và ấn bẹp xuống. Vậy là có những chiếc bánh dầy dẻo thơm. Bánh dày thường được ăn kèm với giò, chả... rất ngon miệng.
Ý nghĩa bánh chưng bánh dày
Bánh chưng bánh dày tượng trưng cho quan niệm về vũ trụ của người Việt xưa, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của nền văn hóa lúa nước. Bên cạnh đó, bánh chưng bánh dày còn mang những ý nghĩa sâu xa về triết lý nhân sinh. Bánh chưng hình vuông có góc cạnh, hình khối cụ thể thuộc âm dành cho mẹ. Bánh dày hình tròn không có góc cạnh, hình khối cụ thể thuộc dương dành cho cha. Còn theo tín ngưỡng phồn thực dân gian, thì bánh chưng bánh dày còn mang ý nghĩa của sự sinh sôi, nảy nở. Trên mâm lễ dâng cúng ngày giỗ tổ Hùng Vương, bánh chưng biểu tượng cho cha Rồng, bánh dày biểu tượng cho mẹ Tiên, mà theo truyền thuyết, đó là khởi thủy cho cộng đồng dân tộc Lạc Việt sau này.
Truyền thuyết bánh chưng bánh dày còn muốn nhắc nhở con cháu về truyền thống hiếu kính, cũng như nguồn cội của bánh chưng bánh dày là nét đẹp trong văn hóa truyền thống của dân tộc. Ngày nay những chiếc bánh chưng bánh dày không chỉ được gói, được làm trong những dịp lễ Tết, ngày giỗ tổ hay khi gia đình có cỗ lớn, mà nay nó đã trở thành một thứ hàng quà, được bán hàng ngày phục vụ nhu cầu ăn uống của người dân. Nó được coi như một loại bánh để ăn chơi, có khi là ăn quà sáng, quà chiều, có khi là món ăn dùng trong những dịp cưới xin, giỗ chạp...
